राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय चित्रपटांमध्ये महात्मा गांधीजींचा दबदबा

असं म्हणतात की, गांधीजींनी आयुष्यात फक्त दोनच चित्रपट पाहिले होते. त्यांनी पाहिलेल्या दोन चित्रपटांपैकी एक मायकेल कर्टिझ दिग्दर्शित 'मिशन टू मॉस्को' आणि दुसरा विजय भट्ट दिग्दर्शित 'राम राज्य' होता. मीराबेन या तिच्या एका सहाय्यीकाच्या विनंतीवरून त्यांनी पहिला चित्रपट पाहिला, तर दुसरा चित्रपट कला दिग्दर्शक कनू देसाई यांच्या विनंतीवरून पाहिला. स्वतः गांधीजींवर मात्र भारतात आणि परदेशात अनेक चित्रपट बनले. गांधीजींच्या मृत्यूनंतर रिचर्ड अ‍ॅटनबरो ते राजकुमार हिरानी यांसारख्या निर्मात्यांनी त्यांच्या कलात्मक विचारातून गांधीजींच्या व्यक्तिरेखेचा प्रयोग त्यांच्या चित्रपटांमध्ये केला. जुन्या काळातील चित्रपटांमधील खऱ्या गांधीवादापासून ते नव्या युगातील गांधीगिरीपर्यंत प्रेक्षकांनी चित्रपटांतून अनेक छटा पाहिल्या आहेत.

सर्वात यशस्वी लोकप्रिय चित्रपट: ऑस्कर-विजेता "गांधी" (1982) हा गांधींवर बनलेला आतापर्यंतचा सर्वात यशस्वी चित्रपट मानला जाऊ शकतो. यामध्ये बेन किंग्सले यांनी गांधीजींची भूमिका साकारली होती.  रिचर्ड अॅटनबरो दिग्दर्शित, या चित्रपटाने प्रेक्षकांच्या हृदयावर आणि मनावर खोल छाप सोडली.नसीरुद्दीन शाह आणि कमल हसन अभिनीत हा चित्रपट भारताची फाळणी आणि नथुराम गोडसेने केलेली गांधीजींची हत्या याभोवती फिरतो. 

गांधीजींवर बनवलेले लोकप्रिय हिंदी चित्रपट: गांधीजींवर बनवलेल्या हिंदी चित्रपटांचा विचार केला तर सर्वप्रथम 'हे राम' (2000) चा उल्लेख करता येईल. विशेष म्हणजे नसीरुद्दीन शाह यांनी अॅटनबरोच्या 'गांधी' या चित्रपटातील गांधीजींच्या भूमिकेसाठी ऑडिशन दिली होती, मात्र त्यांना 'हे राम'मध्ये गांधींची भूमिका साकारण्याची संधी मिळाली. यातील त्याच्या अभिनयाची खूप प्रशंसा झाली.  हा चित्रपट भारताने त्या वर्षी ऑस्करसाठी पाठवला होता. कमल हसन आणि नसीर व्यतिरिक्त शाहरुख खान, अतुल कुलकर्णी, राणी मुखर्जी, गिरीश कर्नाड, ओम पुरी यांसारखे दिग्गज कलाकार या चित्रपटात दिसले होते. मात्र, याआधी अन्नू कपूरदेखील 1993 मध्ये रिलीज झालेल्या 'सरदार' चित्रपटात महात्मा गांधींच्या भूमिकेत दिसला होता. 

रजित कपूर यांना १९९६ मध्ये प्रदर्शित झालेल्या 'द मेकिंग ऑफ द महात्मा'मध्ये गांधीजींची व्यक्तिरेखा पडद्यावर साकारण्याची संधी मिळाली.श्याम बेनेगल दिग्दर्शित या चित्रपटात रजितने गांधीजींची प्रतिमा जोरदारपणे मांडली. या चित्रपटासाठी त्यांना सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्याचा सिल्व्हर लोटस पुरस्कारही मिळाला होता. मोहनदास करमचंद गांधी यांचा महात्मा होईपर्यंतचा प्रवास या चित्रपटात दाखवण्यात आला आहे. 2000 मध्ये बनलेला 'डॉ.  'बाबा साहेब आंबेडकर' हा महात्मा गांधींच्या चरित्रावर आधारित नसला तरी, पण बी.आर.  आंबेडकरांवर आधारित या चित्रपटात मोहन गोखले यांनी गांधींच्या भूमिकेत आपल्या अभिनयाने पडद्यावर दमदार उपस्थिती दर्शवली  होती. सात वर्षांनंतर 2007 मध्ये बापू पुन्हा एकदा सिनेमाच्या पडद्यावर दिसले. 'गांधी माय फादर'मध्ये दर्शन जरीवालाने त्यांची व्यक्तिरेखा अधिक चांगल्या पद्धतीने मांडली. त्यांच्या या उत्कृष्ट प्रयत्नांसाठी त्यांना राष्ट्रीय पुरस्कारही मिळाला. अनुपम खेर, उर्मिला मातोंडकर, रजित कपूर, वहिदा रहमान, प्रेम चोप्रा यांसारखे कलाकार 2005 मध्ये प्रदर्शित झालेल्या 'मैंने गांधी को नही मारा' या चित्रपटात दिसले होते. राजकुमार हिरानी यांनी 2006 मध्ये 'लगे रहो मुन्नाभाई' या चित्रपटात महात्मा गांधींना वेगळ्या शैलीत सादर केले होते. या चित्रपटात दिलीप प्रभावळकर यांनी बापूची भूमिका केली होती.  संजय दत्त अभिनीत हा चित्रपट गांधीजींच्या शिकवणुकीवर प्रकाश टाकतो. या विनोदी चित्रपटात दाखवण्यात आले आहे की आजच्या काळातही गांधी का प्रासंगिक आहेत?  या चित्रपटाने आजच्या काळात गांधीगिरी लोकप्रिय केली.

केवळ हिंदीतच नाही तर देशातील इतर भाषांमध्ये बनलेल्या चित्रपटांमध्येही महात्मा गांधींचे चरित्र पडद्यावर मांडण्यात आले आहे. केतू गूचा 2009 चा 'महात्मा' हा चित्रपट एका राऊडीबद्दल आहे ज्याचे जीवन अचानक गांधीवादाचा शोध घेतल्यानंतर बदलते. श्रीकांतने चित्रपटात गांधीजींची वैचारिक व्यक्तिरेखा साकारली होती.

आंतरराष्ट्रीय चित्रपटांमध्ये गांधीजी : आंतरराष्ट्रीय स्तरावर गांधीजींवर बनलेल्या चित्रपटांमध्ये 'गांधी'च्या आधीही 'नाईन अवर्स टू रामा' हा 1963 साली बनला होता. मार्क रॉबिन्सनचा इंग्रजीत बनलेला हा चित्रपट गांधीजींच्या हत्येच्या कटावर प्रकाश टाकतो. याही अगोदर म्हणजे 1953 मध्ये 'महात्मा गांधी: 20th Century Prophet' नावाचा हा अमेरिकन माहितीपट प्रदर्शित झाला होता. गांधीजींवर 'गांधी : द कॉन्स्पिरसी' हा हॉलिवूड चित्रपटही बनवण्यात आला होता.  अल्जेरियन दिग्दर्शक करीम ताडिया दिग्दर्शित या चित्रपटात हॉलीवूड कलाकारांसह ओम पुरी, रजित कपूर यांसारख्या अनेक बॉलिवूड कलाकारांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका साकारल्या होत्या. जिसस सांसने या चित्रपटात गांधींची भूमिका साकारली होती. आतापर्यंत 24 चित्रपट गांधीजींवर बनले आहेत.

फार कमी लोकांना माहित असेल की सुरेंद्र राजन यांनी मोठ्या पडद्यावर बहुतेक वेळा महात्मा गांधींची भूमिका साकारली. जरी तो बॉलीवूडचा प्रसिद्ध चेहरा नसला तरी या चित्रपटांमधील महात्मा गांधींच्या भूमिकांमुळे त्यांची अभिनय क्षमता सिद्ध झाली आहे. याबाबतीत त्यांना 'द लिजेंड ऑफ भगत सिंग' (2002), 'वीर सावरकर' (2001), 'बोस: द फॉरगॉटन हीरो' (2004) मध्ये गांधीजींची भूमिका साकारण्याची संधी मिळाली.  या बाबतीत ते मोठ्या पडद्याचे बापू म्हणण्यास पात्र आहेत. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

मिल्क ब्युटी: तमन्ना भाटिया

2005 मध्ये 'चांद सा रोशन चेहरा' या चित्रपटातून बॉलिवूडमध्ये पदार्पण करणारी अतिशय सुंदर अशी तमन्ना भाटिया आपल्या अभिनयाने अनेक दशकांपासून प्रेक्षकांची मने जिंकत आहे.साऊथ सिनेमापासून ते हिंदी फिल्म इंडस्ट्रीच्या अनेक सिनेमांमध्ये तसेच वेब सिरीजमध्ये ती दिसली आहे. अलीकडे क्राइम थ्रिलर 'आखरी सच' (2023) आणि 'लस्ट स्टोरीज 2' (2023) यांसारख्या वेब सीरिजव्यतिरिक्त, ती रितेश देशमुख, मधुर भांडारकर यांच्या 'प्लॅन ए प्लान बी' (2022) मध्ये दिसली आहे. शिवाय बबली बाउंसर' (2022), 'जी कर्दा' (2023) आणि रजनीकांतच्या पेन इंडिया चित्रपट 'जेलर' (2023) मध्ये महत्त्वाची भूमिका साकारताना दिसली आहे. तमन्ना साऊथ सिनेमामध्ये मिल्क ब्युटी म्हणून प्रसिद्ध आहे.तिचे सौंदर्य आणि डान्स मूव्ह्स पाहून प्रेक्षक मंत्रमुग्ध होतात.गेल्या काही दिवसांपासून तमन्ना भाटिया 'लस्ट स्टोरी 2' (2023) को-स्टार विजय जामासोबतच्या तिच्या नात्यामुळे चर्चेत आहे. 

21 डिसेंबर 1989 रोजी मुंबईत जन्मलेल्या तमन्ना भाटियाने माणेकजी कूपर एज्युकेशन ट्रस्ट स्कूलमध्ये शिक्षण घेतले. तिच्या प्राथमिक शिक्षणानंतर, तिने नॅशनल कॉलेज मुंबईतून कला शाखेत पदवी प्राप्त केली आणि त्यानंतर ती पृथ्वी थिएटर, मुंबईचा एक भाग बनली.2005 मध्ये, तमन्ना पहिल्यांदा इंडियन आयडॉल सीझन 1 विजेता अभिजीत सावंत यांच्या 'लफजो में...' म्युझिक व्हिडिओमध्ये दिसली होती. त्याच वर्षी तिला 'चांद सा रोशन चेहरा' (2005) द्वारे बॉलिवूडमध्ये पदार्पण करण्याची संधी मिळाली, परंतु पहिल्या चित्रपटानंतर बॉलिवूड निर्माते तमन्नाला पूर्णपणे विसरून गेले. अशा परिस्थितीत तिने दक्षिणेकडे प्रस्थान केले आणि 'श्री' (2005) द्वारे तेलुगू चित्रपटांमध्ये पदार्पण केले. 'केडी' (2006) हा तमन्नाचा पहिला तमिळ चित्रपट होता. तमन्नाला तेलुगू चित्रपट 'हॅपी डेज' (2007) आणि तमिळ चित्रपट 'कल्लोरी' (2007) द्वारे इंडस्ट्रीत ओळख मिळाली आणि यासोबतच साउथ फिल्म इंडस्ट्रीने या सुंदर अभिनेत्रीला डोक्यावर घेतले. 

साऊथमध्ये खूप नाव कमावल्यानंतर तमन्ना भाटियाने साजिद खान दिग्दर्शित 'हिम्मतवाला' (2013) मधून बॉलिवूडमध्ये पुनरागमन केले पण पूर्वीप्रमाणे यावेळीही नशिबाने तमन्नाला साथ दिली नाही. व्यवसायाच्या बाबतीत तमन्नाचा हा मल्टीस्टारर चित्रपट बॉक्स ऑफिसवर अपयशी ठरला. पण 'हिम्मतवाला' (2013) दरम्यान चित्रपटाचे दिग्दर्शक साजिद खान तमन्नाच्या सौंदर्याने इतके प्रभावित झाले होते की, 'हिम्मतवाला' (2013) फ्लॉप होऊनही त्यांनी 'हमशकल' (2014) मध्ये तमन्नाला आणखी एक संधी दिली. पण 'हमशकल' (2014) ची अवस्था त्याहूनही वाईट झाली. त्यानंतर तमन्ना 'एंटरटेनमेंट' (2014), 'तुतक तुतक तृतीय' (2016) आणि 'खामोशी' (2019) यांसारखे तिचे अनेक चित्रपट प्रदर्शित झाले, हिंदी सिनेमांमध्ये दिसली होती, परंतु साजिद फरहाद दिग्दर्शित 'एंटरटेनमेंट' (2014) शिवाय, एकही   चित्रपट हिट होऊ शकला नाही. दुसरीकडे, तमन्ना भाटियाचे नाव साऊथ चित्रपटांमध्ये मात्र वाढतच राहिले. ती तेलुगु चित्रपट 'बाहुबली: द बिगिनिंग' (2015) मध्ये अवंतिकाच्या भूमिकेत दिसली होती. यानंतर त्याचा सिक्वेल 'बाहुबली: द कन्क्लुजन' (2017) आला आणि या फ्रेंचाइजीने तमन्नाला यशाच्या शिखरावर नेले.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

कथा-कादंबऱ्यांवर आधारित चित्रपट :काही यशस्वी, काही अपयशी

हिंदी चित्रपटसृष्टीला सुरुवातीपासूनच स्वतःचा असा एक प्रवाह आहे.काही विषय सोडले तर प्रेक्षकांच्या आवडी-निवडी आणि बदलत्या काळानुसार हा प्रवाह नेहमीच बदलत आला आहे.कधी या प्रवाहावर काळाच्या घटनांचा प्रभाव पडला, कधी सामाजिक बदलांचा तर कधी इतिहासाची पाने उलटून त्यातून कथा शोधल्या गेल्या. एक काळ असा आला की समाजाबरोबरच चित्रपट निर्मात्यांनीही साहित्यिक पुस्तकांमध्ये स्वत:साठी सामुग्री शोधली. 20 व्या शतकाच्या सुरुवातीला जेव्हा हिंदी सिनेमा सुरू झाला तेव्हा त्याला सर्वात जास्त मदत धार्मिक, पौराणिक आणि ऐतिहासिक पुस्तकांमध्ये असलेल्या कथांनी केली. यानंतर स्वातंत्र्य चळवळ आणि महात्मा गांधींचे आदर्श सिनेमात प्रतिबिंबित होत राहिले.

 सुरुवातीपासून बनत आले असे चित्रपट: असं मानलं जातं की, कादंबरी, कथा किंवा नाटकावर आधारित एखादा चित्रपट जेव्हा आपल्यासमोर येतो तेव्हा त्याचा मनावर अधिक प्रभाव पडतो.त्यामुळेच चित्रपट विश्वात प्रसिद्ध पुस्तकांवर आधारित चित्रपट बनले आहेत.चित्रपट निर्मात्यांनी त्या काळात लिहिलेल्या पुस्तकांचा उपयोग सामाजिक चिंतेचे माध्यम म्हणून केला. आठवणींची पाने उलटली तर लक्षात येईल की सामाजिक प्रश्नांवर बिमल राय यांच्या दिग्दर्शनाखाली 1953 मध्ये पहिल्यांदा 'दो बिघा जमीन' बनवण्यात आला होता. हा चित्रपट सलील चौधरी यांच्या प्रसिद्ध कथेवर आधारित होता. तो त्या वर्षातील सर्वोत्कृष्ट चित्रपट मानला गेला.  कामगार आणि शेतकऱ्यांच्या समस्यांवर आधारित हा बहुधा पहिलाच वास्तववादी चित्रपट असावा. या चित्रपटात शेतकऱ्यांच्या जीवनातील समस्यांचे करुण आणि जिवंत चित्रण करण्यात आले आहे.  1954 ते 60 असा सामाजिक चित्रपटांचा काळ होता.वास्तवाचा चेहरा दाखवण्याचे काम शरतचंद्र चट्टोपाध्याय यांच्या कादंबरीवर आधारित असलेल्या ‘परिणिता’नेही केले.  यानंतर शरतचंद्रांच्या कादंबरीवर ‘देवदास’ही तयार झाला.  त्यांच्या अनेक पुस्तकांवर हिंदी आणि बंगाली चित्रपट तयार झाले.

कथा कादंबर्‍यांवर बनवलेले लोकप्रिय चित्रपट: प्रेमचंद यांच्या 'दो बेलों की कथा' या कथेवर आधारित कृष्णा चोप्रा यांनी 'हीरा मोती' नावाचा चित्रपट बनवला, जो साहित्य आणि चित्रपट यांच्यातील महत्त्वाचा दुवा ठरला.सत्यजित रे यांनी प्रेमचंद यांच्या कथांवर आधारित 'शतरंज के खिलाड़ी' आणि 'गर्दिश' बनवला. फणीश्वरनाथ रेणू यांच्या 'मारे गये गुलफाम' या कथेवर आधारित 'तीसरी कसम' हा चित्रपट, मन्नू भंडारी यांच्या 'यही सच है' या कथेवर आधारित 'रजनीगंधा' आणि तसेच त्यांच्या 'आप का बंटी' आणि 'महाभोज' या कादंबऱ्यांवर देखील चित्रपट तयार झाले.शैवाल यांच्या कादंबरीवर आधारित 'दामुल' या चित्रपटाशिवाय केशव प्रसाद मिश्रा यांच्या 'कोहबर की शर्त' या हिंदी कादंबरीवर आधारित 'नदिया के पार' आणि नंतर 'हम आपके है कौन' हे चित्रपट राजश्री प्रॉडक्शनच्या बॅनरखाली बनवले गेले.राजेंद्र सिंह बेदी यांच्या 'एक चादर मैली सी' या कादंबरीवर याच नावाचा चित्रपट बनला होता, धरमवीर भारती यांच्या 'सूरज का सातवां घोडा' या कादंबरीवर त्याच नावाचा चित्रपट बनला होता, तर विजयदान देथा यांच्या 'दुविधा' नावाच्या कथेवर 'पहेली' नावाचा चित्रपट बनवला होता. उदय प्रकाश यांच्या लघु कादंबरीवर 'मोहनदास' नावाचा चित्रपट तयार झाला.

इतर भाषांमधील पुस्तकांवर आधारित हिंदी चित्रपट: 1968 चा हिंदी चित्रपट 'सरस्वतीचंद्र' हा गोवर्धनराम माधवराम त्रिपाठी यांनी लिहिलेल्या गुजराती कादंबरीवर आधारित होता. १९५६ मध्ये प्रदर्शित झालेला देव आनंदचा ‘गाइड’ हा चित्रपट आरके नारायणन यांच्या ‘द गाइड’ या इंग्रजी कादंबरीवर आधारित होता. १९७१ मध्ये आलेला 'तेरे मेरे सपने' हा चित्रपट लेखक ए.जे.  क्रोनिन यांच्या 'सिटाडेल' या कादंबरीवर आधारित होता. श्याम बेनेगल यांच्या दिग्दर्शनाखाली 'जुनून' 1978 मध्ये बनवण्यात आला होता, हा चित्रपट लेखक रस्किन बाँड यांच्या 'ए फ्लाइट ऑफ पिजन्स' या इंग्रजी कादंबरीवर आधारित होता. 1981 मध्ये 'उमराव जान अदा' या उर्दू कादंबरीवर आधारित आलेल्या  'उमराव जान' चित्रपटाने तर इतिहास रचला होता.  त्याचा रचनाकार मिर्झा हादी रुसवा होता.

नव्या युगातही हा ट्रेंड कायम आहे : आजही काही लेखकांच्या पुस्तकांवर चित्रपट बनवले जात आहेत.  सुशांत सिंग राजपूतचा पहिला चित्रपट 'काई पोचे' हा चेतन भगतच्या 'द थ्री मिस्टेक्स ऑफ माय लाइफ' या कादंबरीवर आधारित होता.तर आमिर खान, शर्मन जोशी आणि आर.  माधवनचा 'थ्री इडियट्स' हा चित्रपटही चेतन भगतच्या 'फाइव्ह पॉइंट सम वन' या कादंबरीवर आधारित होता. श्रद्धा कपूर आणि अर्जुन कपूरचा 'हाफ गर्लफ्रेंड' हा चित्रपटही चेतन भगतच्या पुस्तकावर आधारित होता, पण हा चित्रपट चालला नाही.

काही चित्रपट प्रेक्षकांनी नाकारले : प्रसिद्ध पुस्तकांवर आधारित चित्रपट नेहमीच यशस्वी होतात असे नाही.  अनेक चित्रपट प्रेक्षकांनी नाकारले.वास्तविक, विषयाची समज आणि पटकथेची सर्जनशील क्षमता या गोष्टी सोप्या नाहीत. चित्रपटाचे तंत्र आणि पुस्तकाचे आकलन  यांची योग्य ती सांगड घालून  पटकथेला आकार देऊ शकणारे चित्रपट निर्माते फार कमी आहेत.गोदान, 'उसने कहा था', 'चित्रलेखा' आणि 'एक चादर मैली सी' हे असे चित्रपट होते जे लोकप्रिय पुस्तकांवर बनवले गेले, पण अयशस्वी झाले. किंबहुना, पुस्तकाच्या मूळ भावविश्वाशी एकरूप होऊन चित्रपट बनवणे आणि त्यात खोलवर जाणे ही एक आव्हानात्मक आणि गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे.कदाचित त्यामुळेच साहित्याचे चित्रपटात रुपांतर करणारे मोजकेच दिग्दर्शक यशस्वी झाले आहेत.त्यात बिमल रॉय, सत्यजित रे, श्याम बेनेगल, प्रकाश झा, गोविंद निहलानी यांसारखे चित्रपट निर्माते आघाडीवर आहेत.  चित्रपटांनंतर आता ओटीटीवर पुस्तकांवर आधारित वेब सीरिजही बनवल्या जात आहेत. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

वास्तविक, भावनिक, आदर्श: चित्रपटातील शिक्षकाच्या विविध छटा

समाजात राहणाऱ्या आणि प्रत्येक व्यवसायाशी संबंधित असलेल्या प्रत्येक व्यक्तीला सिनेमाच्या रुपेरी पडद्यावर कोणत्या ना कोणत्या स्वरूपात स्थान मिळाले आहे. समाजाला दिशा देणार्‍या शिक्षकांवरदेखील अनेक चित्रपट बनवले गेले आहेत. कधी छोट्याशा स्वरूपात, छोट्या भूमिकेत तर कधी मुख्य पात्र म्हणून चित्रपटांच्या माध्यमातून शिक्षक प्रेक्षकांसमोर आला आहे.

शिस्तप्रिय शिक्षक: काही दशकांपूर्वी 'जागृती' हा चित्रपट प्रदर्शित झाला होता, ज्यामध्ये अभि भट्टाचार्य यांनी शिस्तप्रिय आणि प्रतिष्ठित शिक्षकाची भूमिका साकारली होती. ते आपल्या विद्यार्थ्यांना शिक्षित करण्याबरोबरच  शिस्त लावण्यासाठी विविध पद्धतीचा अवलंब करायचे. या चित्रपटातील 'आओ बच्चों तुम्हे दिखाएं झांकी हिंदुस्तान की' आणि 'दे दी हमें आजादी' ही गाणी खूप गाजली.विनोद खन्ना यांच्या 'इम्तिहान' या चित्रपटातही शिस्तप्रिय शिक्षकाला दमदारपणे सादर करण्यात आले होते. ते एक असे शिक्षक होते जे विद्यार्थ्यांमध्ये राहून त्यांच्या समस्या ऐकून घ्यायचे आणि त्या सोडवायचे. ते विद्यार्थ्यांसोबत खेळायचे आणि गरज पडेल तेव्हा त्यांना फटकारायचेही.  त्यावेळी विनोद खन्नाने त्याच्या प्रतिमेच्या विरुद्ध ही धडाकेबाज प्राध्यापकाची भूमिका साकारली होती. आणि त्याचे कौतुकही झाले होते.

एकनिष्ठ आणि समर्पित शिक्षक: राजकुमारने 'बुलंदी' चित्रपटात प्राध्यापकाच्या भूमिकेत जीव ओतला होता. एक निष्ठावंत पण दबंग प्राध्यापक जो कोणत्याही बाबतीत तडजोड करणार नाही, अशी ती व्यक्तिरेखा होती. बेलगाम विद्यार्थ्यांशी आपल्याच शैलीत वागणारा हा प्राध्यापक शेवटी घराणेशाही आणि पक्षपाताचा बळी ठरतो. ही असहायता राजकुमारने पडद्यावर अगदी उत्तम प्रकारे उतरवली होती. त्याच धर्तीवर 'प्रतिघात' आला, ज्यात सुजाता मेहता यांनी विद्यार्थी राजकारण आणि त्यात अडकलेल्या प्राध्यापकाच्या भूमिकेत उठावदार कामगिरी केली होती.

नव्या शैलीत शिक्षकाचे अध्यापन: आमिर खानने 'तारे जमीन पर'मध्ये एका शिक्षकाच्या भूमिकेत एक नवीन शैली सादर केली जी बाल मानसशास्त्र समजून घेते आणि त्यांचे गुण ओळखून त्यांचे व्यक्तिमत्व घढवते.चित्रपटातील त्याची शिकवण्याची शैली प्रेक्षकांना भावली. गुलजार दिग्दर्शित 'परिचय' या चित्रपटात पारंपारिक शैली सोडून इतर खेळांच्या माध्यमातून शिकवण्याची कला शिकवण्याचा संदेश देणार्‍या गुलजार दिग्दर्शित 'परिचय' या चित्रपटात आपल्या विद्यार्थ्यांना शिकवणाऱ्या शिक्षकाची भूमिका जितेंद्रने साकारली होती. या चित्रपटाद्वारे जितेंद्रने त्याची जंपिंग जॅक इमेजही खोडून काढली होती.हिंदी चित्रपटांमध्ये अभि भट्टाचार्य, सत्येन कप्पू असे काही कलाकार आहेत जे शिक्षकाच्या भूमिकेत परिपूर्ण दिसले होते. पण काही चित्रपट असेही बनले आहेत ज्यात चॉकलेट हिरो किंवा स्टार दर्जाचे कलाकारदेखील शिक्षक म्हणून दिसले आहेत.'हम नौजवान' आणि 'मनपसंद'मध्ये देवानंद प्रोफेसरच्या भूमिकेत दिसला होता, तर शम्मी कपूरही 'प्रोफेसर'मध्ये काही प्रमाणात असाच दिसला होता. 'कोरा कागज'मध्ये विजय आनंद एका गंभीर शिक्षकाच्या भूमिकेत दिसला होता, तर राजेश खन्ना यांनी 'मास्टर जी' आणि 'रोटी'मध्ये शिक्षकाची भूमिका साकारली होती. शिक्षकाच्या सशक्त भूमिकेबद्दल सांगायचे तर, आपल्या मुलाची अस्थी मिळण्यासाठी दीर्घकाळ संघर्ष करणाऱ्या 'सारांश'चे अनुपम खेर यांना कोणीही विसरू शकत नाही. तर चॉकलेट हिरो हृतिक रोशननेही 'सुपर ३०'मध्ये शिक्षकाची ऑफबीट भूमिका साकारली होती. अमिताभ बच्चन यांनीही अनेक चित्रपटांमध्ये वेगवेगळ्या शैलीत शिक्षकाची भूमिका साकारली आहे. 'कस्मेवादे' या चित्रपटात त्यांनी एका समर्पित प्राध्यापकाची भूमिका साकारली होती, जो विद्यार्थ्यांमधील संघर्ष सोडवण्यासाठी आपल्या प्राणाची आहुती देतो. ते 'आरक्षण'मध्ये सिद्धांतवादी प्रोफेसर होते तर 'सत्याग्रह'मध्ये निवृत्त शिक्षक आणि 'मोहब्बतें'मध्ये कडक शिक्षकाच्या भूमिकेत दिसले होते. 'ब्लेक'मध्ये त्यांनी दिव्यांग विद्यार्थ्याला प्रशिक्षण देण्याच्या भूमिकेत प्राण फुंकले होते तर 'चुपके चुपके'मध्ये ते एका सभ्य प्राध्यापकाच्या भूमिकेत दिसले होते. बोमन इराणी यांनीदेखील शिक्षक म्हणून उत्कृष्ट  काम केले आहे.  विशेषतः त्यांचे '3 इडियट्स' आणि 'मुन्ना भाई एमबीबीएस' हे दोन चित्रपट लक्षवेधी ठरले आहेत. अशा शिक्षकांमध्ये 'स्वदेश' मधील गावात राहणाऱ्या मुलांना शिकवणाऱ्या शिक्षिका गायत्री जोशी आणि 'हिचकी'मध्ये शिक्षिकेची भूमिका साकारणारी राणी मुखर्जी यांचीही नावे समोर येतात.

क्रीडा प्रशिक्षक म्हणून: शिक्षकाचे एक नवीन रूप म्हणजे प्रशिक्षक हे क्रीडा आधारित चित्रपटांमध्ये दिसले आहे. 'चक दे ​​इंडिया'मध्ये प्रशिक्षक शाहरुख खान कमकुवत असलेल्या भारतीय महिला हॉकी संघाला विजेतेपद मिळवण्याइतपत सक्षम बनवतो. आमिर खान स्टारर 'दंगल' या चित्रपटात वडीलच आपल्या मुलींचे प्रशिक्षक बनतात आणि त्यांना क्रीडा विश्वातील एक प्रसिद्ध व्यक्तिमत्त्व बनवण्याचा प्रयत्न करतात. राजकिरण अभिनीत 'हिप हिप हुर्रे' हा शिक्षक-विद्यार्थी संबंध दर्शविणारा सर्वोत्कृष्ट चित्रपट आहे. राजकिरण त्याच्या फुटबॉल टीमच्या विद्यार्थ्यांना जिंकण्यासाठी प्रेरित करताना दिसतो, तर नसीरुद्दीन शाह यांनी 'इकबाल'मध्ये ड्रग व्यसनी प्रशिक्षकाची भूमिका साकारली आहे. नसीर यांनी 'सर'मध्येदेखील शिक्षकाची प्रभावी भूमिका साकारली होती.

विनोदी भूमिकेत शिक्षक : 'कुछ कुछ होता है' आणि 'शोला और शबनम' सारख्या अनेक चित्रपटांमध्ये शिक्षकांची खिल्ली उडवली गेली आहे. त्यांच्यामध्ये अनुपम खेर आणि अर्चना पूरण सिंगसारखे प्राध्यापक आहेत, जे कॉमिक शैलीत रोमान्स करत राहतात. कॉलेज कॅम्पसच्या पार्श्वभूमीवर बनवलेल्या इतर अनेक चित्रपटांमध्ये शिक्षकांना विनोदी कलाकार म्हणूनही दाखवण्यात आले आहे.'जंगल में मंगल'मध्येही प्राणने अशाच शिक्षकाची भूमिका साकारली होती. कादर खाननेही अनेक चित्रपटांमध्ये विनोदी शिक्षकाची भूमिका साकारून प्रेक्षकांची दाद मिळवली आहे. सांगायचा सारांश असा आहे की शिक्षकाची व्यक्तिरेखा अनेक चित्रपटांमध्ये दिसली आहे, मात्र प्रेक्षकांनी त्याचे कधी  कौतुक केले आहे तर कधी नाकारले आहे.- मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली