राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय चित्रपटांमध्ये महात्मा गांधीजींचा दबदबा

असं म्हणतात की, गांधीजींनी आयुष्यात फक्त दोनच चित्रपट पाहिले होते. त्यांनी पाहिलेल्या दोन चित्रपटांपैकी एक मायकेल कर्टिझ दिग्दर्शित 'मिशन टू मॉस्को' आणि दुसरा विजय भट्ट दिग्दर्शित 'राम राज्य' होता. मीराबेन या तिच्या एका सहाय्यीकाच्या विनंतीवरून त्यांनी पहिला चित्रपट पाहिला, तर दुसरा चित्रपट कला दिग्दर्शक कनू देसाई यांच्या विनंतीवरून पाहिला. स्वतः गांधीजींवर मात्र भारतात आणि परदेशात अनेक चित्रपट बनले. गांधीजींच्या मृत्यूनंतर रिचर्ड अ‍ॅटनबरो ते राजकुमार हिरानी यांसारख्या निर्मात्यांनी त्यांच्या कलात्मक विचारातून गांधीजींच्या व्यक्तिरेखेचा प्रयोग त्यांच्या चित्रपटांमध्ये केला. जुन्या काळातील चित्रपटांमधील खऱ्या गांधीवादापासून ते नव्या युगातील गांधीगिरीपर्यंत प्रेक्षकांनी चित्रपटांतून अनेक छटा पाहिल्या आहेत.

सर्वात यशस्वी लोकप्रिय चित्रपट: ऑस्कर-विजेता "गांधी" (1982) हा गांधींवर बनलेला आतापर्यंतचा सर्वात यशस्वी चित्रपट मानला जाऊ शकतो. यामध्ये बेन किंग्सले यांनी गांधीजींची भूमिका साकारली होती.  रिचर्ड अॅटनबरो दिग्दर्शित, या चित्रपटाने प्रेक्षकांच्या हृदयावर आणि मनावर खोल छाप सोडली.नसीरुद्दीन शाह आणि कमल हसन अभिनीत हा चित्रपट भारताची फाळणी आणि नथुराम गोडसेने केलेली गांधीजींची हत्या याभोवती फिरतो. 

गांधीजींवर बनवलेले लोकप्रिय हिंदी चित्रपट: गांधीजींवर बनवलेल्या हिंदी चित्रपटांचा विचार केला तर सर्वप्रथम 'हे राम' (2000) चा उल्लेख करता येईल. विशेष म्हणजे नसीरुद्दीन शाह यांनी अॅटनबरोच्या 'गांधी' या चित्रपटातील गांधीजींच्या भूमिकेसाठी ऑडिशन दिली होती, मात्र त्यांना 'हे राम'मध्ये गांधींची भूमिका साकारण्याची संधी मिळाली. यातील त्याच्या अभिनयाची खूप प्रशंसा झाली.  हा चित्रपट भारताने त्या वर्षी ऑस्करसाठी पाठवला होता. कमल हसन आणि नसीर व्यतिरिक्त शाहरुख खान, अतुल कुलकर्णी, राणी मुखर्जी, गिरीश कर्नाड, ओम पुरी यांसारखे दिग्गज कलाकार या चित्रपटात दिसले होते. मात्र, याआधी अन्नू कपूरदेखील 1993 मध्ये रिलीज झालेल्या 'सरदार' चित्रपटात महात्मा गांधींच्या भूमिकेत दिसला होता. 

रजित कपूर यांना १९९६ मध्ये प्रदर्शित झालेल्या 'द मेकिंग ऑफ द महात्मा'मध्ये गांधीजींची व्यक्तिरेखा पडद्यावर साकारण्याची संधी मिळाली.श्याम बेनेगल दिग्दर्शित या चित्रपटात रजितने गांधीजींची प्रतिमा जोरदारपणे मांडली. या चित्रपटासाठी त्यांना सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्याचा सिल्व्हर लोटस पुरस्कारही मिळाला होता. मोहनदास करमचंद गांधी यांचा महात्मा होईपर्यंतचा प्रवास या चित्रपटात दाखवण्यात आला आहे. 2000 मध्ये बनलेला 'डॉ.  'बाबा साहेब आंबेडकर' हा महात्मा गांधींच्या चरित्रावर आधारित नसला तरी, पण बी.आर.  आंबेडकरांवर आधारित या चित्रपटात मोहन गोखले यांनी गांधींच्या भूमिकेत आपल्या अभिनयाने पडद्यावर दमदार उपस्थिती दर्शवली  होती. सात वर्षांनंतर 2007 मध्ये बापू पुन्हा एकदा सिनेमाच्या पडद्यावर दिसले. 'गांधी माय फादर'मध्ये दर्शन जरीवालाने त्यांची व्यक्तिरेखा अधिक चांगल्या पद्धतीने मांडली. त्यांच्या या उत्कृष्ट प्रयत्नांसाठी त्यांना राष्ट्रीय पुरस्कारही मिळाला. अनुपम खेर, उर्मिला मातोंडकर, रजित कपूर, वहिदा रहमान, प्रेम चोप्रा यांसारखे कलाकार 2005 मध्ये प्रदर्शित झालेल्या 'मैंने गांधी को नही मारा' या चित्रपटात दिसले होते. राजकुमार हिरानी यांनी 2006 मध्ये 'लगे रहो मुन्नाभाई' या चित्रपटात महात्मा गांधींना वेगळ्या शैलीत सादर केले होते. या चित्रपटात दिलीप प्रभावळकर यांनी बापूची भूमिका केली होती.  संजय दत्त अभिनीत हा चित्रपट गांधीजींच्या शिकवणुकीवर प्रकाश टाकतो. या विनोदी चित्रपटात दाखवण्यात आले आहे की आजच्या काळातही गांधी का प्रासंगिक आहेत?  या चित्रपटाने आजच्या काळात गांधीगिरी लोकप्रिय केली.

केवळ हिंदीतच नाही तर देशातील इतर भाषांमध्ये बनलेल्या चित्रपटांमध्येही महात्मा गांधींचे चरित्र पडद्यावर मांडण्यात आले आहे. केतू गूचा 2009 चा 'महात्मा' हा चित्रपट एका राऊडीबद्दल आहे ज्याचे जीवन अचानक गांधीवादाचा शोध घेतल्यानंतर बदलते. श्रीकांतने चित्रपटात गांधीजींची वैचारिक व्यक्तिरेखा साकारली होती.

आंतरराष्ट्रीय चित्रपटांमध्ये गांधीजी : आंतरराष्ट्रीय स्तरावर गांधीजींवर बनलेल्या चित्रपटांमध्ये 'गांधी'च्या आधीही 'नाईन अवर्स टू रामा' हा 1963 साली बनला होता. मार्क रॉबिन्सनचा इंग्रजीत बनलेला हा चित्रपट गांधीजींच्या हत्येच्या कटावर प्रकाश टाकतो. याही अगोदर म्हणजे 1953 मध्ये 'महात्मा गांधी: 20th Century Prophet' नावाचा हा अमेरिकन माहितीपट प्रदर्शित झाला होता. गांधीजींवर 'गांधी : द कॉन्स्पिरसी' हा हॉलिवूड चित्रपटही बनवण्यात आला होता.  अल्जेरियन दिग्दर्शक करीम ताडिया दिग्दर्शित या चित्रपटात हॉलीवूड कलाकारांसह ओम पुरी, रजित कपूर यांसारख्या अनेक बॉलिवूड कलाकारांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका साकारल्या होत्या. जिसस सांसने या चित्रपटात गांधींची भूमिका साकारली होती. आतापर्यंत 24 चित्रपट गांधीजींवर बनले आहेत.

फार कमी लोकांना माहित असेल की सुरेंद्र राजन यांनी मोठ्या पडद्यावर बहुतेक वेळा महात्मा गांधींची भूमिका साकारली. जरी तो बॉलीवूडचा प्रसिद्ध चेहरा नसला तरी या चित्रपटांमधील महात्मा गांधींच्या भूमिकांमुळे त्यांची अभिनय क्षमता सिद्ध झाली आहे. याबाबतीत त्यांना 'द लिजेंड ऑफ भगत सिंग' (2002), 'वीर सावरकर' (2001), 'बोस: द फॉरगॉटन हीरो' (2004) मध्ये गांधीजींची भूमिका साकारण्याची संधी मिळाली.  या बाबतीत ते मोठ्या पडद्याचे बापू म्हणण्यास पात्र आहेत. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली