पाश्चिमात्य वातावरणात राहून आपल्या कलाजाणीवा समृद्ध करणाऱ्या देविका राणी यांनी पडद्यावरच्या नायिकेला प्रथमच अभिनयाची एक सहजशैली दिली. त्यांचं हे सौंदर्य हे तर त्यांचं भांडवल होतंच परंतु पडद्यावर वावरताना त्यांच्यात एक प्रकारचा सफाईदारपणा होता. बोलण्यात त्या वेळचा नाटकीपणा टाळण्याचा प्रयत्न होता. परंतु तरीही अभिनयाचं उतुंग दर्शन घडलं, असं त्यांच्याबाबतीत काही घडलं नाही. त्यावेळची सर्वात मोहक आणि आकर्षक नायिका म्हणून त्यांचा प्रभाव सर्वदूरच्या प्रेक्षकांवर सारखाच होता. दस्तुरखुद्द पंडित नेहरू देविकाराणीचे फॅंन होते. त्यांनी देविकाराणीला फॅन लेटर पाठवले होते. अवतीभवतीच्या चित्रपटांपेक्षा सादरीकरणात अधिक सफाई , आकर्षकपणा यामुळे स्वतःची वेगळी ओळख निर्माण करणाऱ्या 'बॉम्बे टॉकीज' च्या त्या चित्रपटाचं देविकाराणींना बरंच पाठबळ राहिलं. आणि एक विशिष्ट ऐतिहासिक मूल्य लाभलेल्या या चित्रपटांनी देविकाराणींना काही प्रमाणात अविस्मरणीय करून टाकलं.
तशीच परिस्थिती लीला चिटणीस यांना लाभली. दुर्गा खोटे यांचेदेखील नायिका म्हणून चित्रपट गाजले. इतिहासात नोंदले गेले परंतु केवळ त्यांच्या अभिनय गुणांवर कायम स्मरणात राहिलेला चित्रपट आठवणं थोडंस अवघडच आहे. म्हणजे या तिघींचा अभिनय सामान्य दर्जाचा होता, असा त्याचा अर्थ मुळीच नव्हे. परंतु ज्या अर्थाने पुढे काही अभिनेत्री केवळ आपल्या अभिनयाच्या जोरावर कायम स्मरणात राहिल्या तसं यांचं झालं नाही.
नर्गिसची ओळख सुद्धा मुख्यतः प्रेमिका म्हणूनच आहे. तिच्यात कमालीची उत्कटता होती. ती काहीशी आक्रमक प्रेमिका होती. प्रियकराच्या बाहुपाशात बेभानपणे स्वतःला झोकून देणारी ही हिंदी पडद्यावरची बहुधा पहिली नायिका असावी. एक तऱ्हेचा उन्मुक्तपणा तिच्या अविष्कारात असे. सुंदर म्हणावा असा तिचा चेहरा नव्हता. परंतु आपल्या तरल अभिनयाने तिने आपल्या व्यक्तिमत्त्वात कमालीचा आक्रमकपणा आणला. तिच्या वागण्या,वावरण्यात पाश्चात्य मोकळेपणा होता आणि म्हणूनच तिची नायिका इतरांपेक्षा वेगळी वाटली. दिलीपकुमार आणि राजकपूर यांच्याबरोबर तिने बरेच चित्रपट केले. राजकपूर आणि तिची जोडी पडद्यावर आणि पडद्याबाहेर देखील गाजली. जगाची सगळी बंधनं बेदरकार पणे झुगारून प्रियकाराकडे निघालेली प्रेमिका पडद्यावर अजरामर करणाऱ्या नर्गिसने 'मदर इंडिया'मध्ये अत्यंत 'अन ग्लॅमरस' चरित्र भूमिका आणि तीही नायिका म्हणून सर्वोत्तम स्थानी असताना केली. अन्नपाण्यावाचून तडफडणाऱ्या आपल्या मुलांसाठी कासावीस झालेली, चिखलातले अन्नाचे कण वेचणारी आणि एका असहाय्य अवस्थेत लालाला आपलं शरीर द्यायला निघालेली आई तिने अशी काही रंगवली की राज कपूरची नायिका नर्गिस ती हीच का असा प्रश्न पडावा.एकीकडे आधुनिक भारतीय नारीचं 'सोफिस्टीकेटेड' रूप दाखवणाऱ्या नर्गिसने दुसरीकडे एका खेडवळ आईचं दर्शनही तेवढ्याच ताकदीनं घडवलं. कारकिर्दीच्या अंतिम टप्प्यावर तिने 'रात और दिन' मध्ये दुहेरी भूमिका केली आणि सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्रीचा उर्वशी पुरस्कार प्राप्त केला. नर्गिससारख्या कलावंतांच्या संदर्भात पारितोषिकांची माहिती देणं म्हणजे केवळ 'बायोडाटा' देण्यासारखं आहे. कलावंतांचा सर्वात मोठा सन्मान म्हणजे त्याचं रसिकांच्या मनातलं अढळ स्थान.
जयाभादुरी म्हणजे फक्त निरागसपणा, बस्स! तिनेही काही वेगळ्या छटा दाखवल्या खऱ्या परंतु तिच्या एकूणच व्यक्तिमत्त्वातला निरागसपणा हे तिचं सर्वात मोठं बलस्थान होतं. 'गुडडी'मध्ये उशीर झाला म्हणून धावत धावत शाळेत येणारी आणि काचेला नाक लावून आत पाहणारी जया जशी आठवते तशी च 'उपहार'मधली आपण मुलगी आहोत हे विसरून मुलांबरोबर धुडगूस घालणारी,त्याबद्दल झापणाऱ्या भावी सासूची नजर चुकवून बरणीतील लोणच्याची फोड काढून चाकणारी जयाही आठवते.आणि तिची मुख्यतः अशीच रूपं आठवतात. अर्थातच तिच्या 'शोर' ,'जंजीर' मधल्या भूमिकाही विसरता येत नाहीत.ज्यात बालसुलभ निरागसापणाचा लवलेशही नाही. 'कोशीश' मधली तिची मुकी-बहिरी नायिका आणि त्यातही तिचं नेहमीचं खळखळून हसणं कसं विसरता येईल?
जया भादुरीप्रमाणेच शबाना आझमीही फिल्म इन्स्टिट्यूट मधूनच आलेली. तिची सुरुवात श्याम बेनेगलसारख्या वेगळ्या प्रकारचे चित्रपट करणाऱ्या दिग्दर्शकाकडे झाली. त्यामुळे हिंदी सिनेमा रूढार्थाने तिला नायिका म्हणतो तशी ग्लॅमरस नायिका न रंगवता ती अनेक कांगोरे असलेल्या व्यक्तिरेखेद्वारा आपल्यासमोर आली. 'अंकुर'मधली एका वेठबिगार शेतमजुराची बायको तिने अत्यंत वास्तवपूर्णरित्या साकार केली. त्यानंतर बेनेगल यांच्याच 'निशांत' आणि 'मंडी' मधल्या व्यक्तिरेखाही तिने बारीकसारीक तपशिलासह हाडामांसाच्या करून टाकल्या. वाट्याला आलेली व्यक्तिरेखा ,तिचं कथेतील स्थान,इतर व्यक्तिरेखांशी येणारा तिचा संबंध यातून येणारे सारे ताण-तणाव हे नीट विचारपूर्वक समजून घेण्याची ताकद असलेली ही अभिनेत्री आहे. शबाना खरोखर लक्षात राहिली ती अशा काही वेगळ्या वाटेवरच्या चित्रपटांतून! उदाहरणार्थ सई परांजपे यांचा 'स्पर्श', सत्यजीत राय यांचा 'शतरंज के खिलाडी', मृणाल सेन यांचा 'खंडहर', शेखर कपूरचा 'मासूम', अरुणा-विकास यांचा 'शक' इत्यादी. हिंदी चित्रपटातल्या चाकोरीतल्या ग्लॅमरस नायिकाही तिच्या वाट्याला आल्या. त्यात ती ग्लॅमरस कधी दिसलीच नाही. त्यामुळे तिथे तिचा फारसा प्रभाव पडलाच नाही. कुठल्याही प्रकारची भूमिका करण्याची तिच्यात अफाट ताकद आहे हे मात्र खरं.
शबानाची समकालीन असलेल्या स्मिता पाटीलनेही अशीच समांतर चित्रपटांतून सुरुवात करून आपला मोर्चा मुख्य धारेतील हिंदी चित्रपटांकडे वळविला. शबानाच्या तुलनेत तिचं तिथलं यश खूपच लक्षणीय म्हणता येईल. स्मिताचीदेखील सुरुवात श्याम बेनेगल यांच्याकडे झाली. 'निशांत' मध्ये एक छोटी भूमिका केल्यानंतर 'भूमिका'मध्ये ती नायिका झाली. शबाना काय ,स्मिता काय दोघींकडे चटकन नजरेत भरावं असं सौंदर्य नव्हतं. आकर्षक म्हणावी अशी शरीरासंपदा नव्हती. परंतु वादातीत असं अभिनय सामर्थ्य त्यांच्या अंगी होतं. स्मिताचे डोळे आणि तिचा धारदार आवाज ही तिची महत्त्वाची बलस्थानं होती. भूमिकेत झोकून देण्यापेक्षा तिला सर्व अंगाने समजून घेऊन ती साकार करण्याकडे स्मिताचा कल असायचा. त्यामुळे त्यात खरेपणा असायचा. मग ती 'मंथन'मधली काठेवाडी बाई असो, की 'चक्र'मधली
'सावन भादो' च्या पोस्टरवरची गोलमटोल रेखा पाहून त्यावेळी काही तो चित्रपट पाहण्याचं धाडस झालं नाही. नंतर केव्हा तरी चित्रपट पाहिला तेव्हा तिला पाहून बाईच्या आकारातलं भरलेलं पोतंच पाहात आहोत असं वाटलं. पुढेही तिचे चित्रपट येत गेले.पण म्हणावा तसा तिचा फारसा प्रभाव कधीच जाणवला नाही. 'घर'मध्ये प्रथमच तिच्यातले अभिनयगुण दिसले. नव्हे प्रकर्षाने जाणवले. त्यानंतर तिच्या देहाला आणि अभिनयाला आकर्षक आकार येत गेला. बलात्कारित विवाहित स्त्रीची सगळी घालमेल तिने अत्यंत प्रभावीपणे 'घर'मध्ये दाखवली. त्यानंतर तिचे जवळजवळ सर्वच चित्रपट लक्षणीय ठरू लागले. 'खूबसूरत', 'सिलसिला' ,' उत्सव', 'मुक्कदर का सिककंदर' ,'विजेता', 'उमरावजान', 'इजाजत' अशा कितीतरी चित्रपटांतून ती एक समर्थ अभिनेत्री म्हणून लक्षात राहिली. वयाबरोबर आलेली प्रगल्भता तिच्या एकूण व्यक्तिमत्त्वात आणि पर्यायाने अभिनयात दिसून आली.
'बॉबी' द्वारा बिनधास्त ,बेधडकपणे आलेल्या डिंपलने अभिनयाचे खरे जोहर दाखवले ते तिच्या दुसऱ्या इंनिंगमध्येच. रमेश सिप्पीचा 'सागर' हा तिचा पुनरागमनातला पहिला महत्त्वाचा चित्रपट. तिचं एकूण सेंसुअस व्यक्तिमत्त्व आणि बोलका भावविभोर चेहरा याची तिला तिच्या अभिनय आविष्कारात मोलाची मदत होते. 'लेकिन', 'दृष्टी', 'रुदाली', 'प्रहार' या चित्रपटातली डिंपल ही नायकांमागून धावणारी नायिका नाही,तर ती अधिक प्रगल्भ आहे. मुळात 'बॉबी' आणि 'सागर' वगळता तिची ओळख वैविध्यपूर्ण भूमिका करणारी समर्थ अभिनेत्री अशीच आहे. तिच्यातली कमालीची उत्कटता आणि त्यामुळे पडद्यावरच्या व्यक्तिरेखेला येणारा धारदारपणा हे डिंपलचं आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणता येईल.
मधल्या काळात अभिनयाची जाण असलेली एक अभिनेत्री येऊन गेली. परंतु चुकीच्या चित्रपटांमुळे आणि त्यांच्या भडक प्रसिद्धीमुळे तिची विशिष्ट अशी इमेज बनली आणि ती बाजूला फेकली गेली. तिचं नाव रेहाना सुलतान. उर्वशी अवार्ड मिळवणाऱ्या रेहनाची'दस्तक'मधली भूमिका अविस्मरणीय म्हणता येईल अशी होती. पण दुर्दैवाने तिची कारकीर्द अचानक मंदावली. आणि एक गुणी अभिनेत्री विस्मरणात गेली.
राखी आणि दीप्ती नवल यांचाही आवर्जून उल्लेख करावा लागेल. दोघींमध्येही तरल अभिनय क्षमता आहे. पण काही ना काही कारणाने वर चर्चिलेल्या अभिनेत्रींसारखी त्यांची स्वतंत्रपणे नोंद करता येणार नाही. अवतार कौल यांच्या '27 डाऊन' मधली राखी नंतर अभावानेच दिसली. उत्तरोत्तर तिच्या आवाजातील स्पष्टता हरवत गेली. दिप्तीने 'एक बार फिर', 'साथ साथ', 'कथा', 'पंचवटी' अशा काही चित्रपटांतून आपल्या अभिनयाची चुणूक दाखवली परंतु तेवढ्या प्रमाणात तिला चित्रपट मिळाले नाहीत. आणि ती तुलनात्मक दृष्ट्या मागेच पडली.
हेमामालिनीने एक काळ गाजवला. परंतु वर उल्लेख केलेल्या अभिनेत्रींच्या तोडीचा अभिनय तिच्याकडे कधीच नव्हता. श्रीदेवी देखील गाजली पण ती बऱ्याच अंशी फक्त स्टार होती. तिच्या अभिनयात अविस्मरणीय अशी प्रगल्भता कधीच नव्हती. चित्रपट पाहताना ती आवडते पण नंतर तिचा आणि तिच्या चित्रपटाचा आपल्या मनावरचा प्रभाव पुसला जातो. तरी तिचे 'सदमा', 'लम्हे' असे काही चित्रपट लक्षात राहिले. 'भारतीय पडद्यावरची सर्वात सुंदर अभिनेत्री'असं म्हटल्यावाचून सत्यजीत राय यांनाही राहवलं नाही ती जयाप्रदा देखील उत्तम अभिनयासाठी कधीच ओळखली गेली नाही. माधुरी दीक्षित ही एकेकाळची 'नंबर वन' स्टार आहे. तिच्या केवळ लोभासवाणं, आकर्षक देखणेपण आणि प्रेझेंटेशनच नाहीतर तिची अभिनयाची जाण बर्यापैकी आशा बाळगावी अशी आहे. त्यासाठी 'प्रहार' हे एकच उदाहरण पुरेसे आहे. तिला जर 'अन ग्लॅमरस' भूमिका मिळाल्या तर ती त्या तेवढ्याच ताकदीने करू शकते. प्रकाश झा च्या 'मृत्यूदंड' मध्ये त्याचा प्रत्यय आला आहेच.
No comments:
Post a Comment